A. Jean Ayres
Tłum. Zofia Mangel
Wśród dzieci z zaburzeniami zachowania i/lub percepcji widać wiele, które są nadpobudliwe i rozkojarzone.
Obserwuje się to na tyle często, że można odnaleźć pewną prawidłowość i określić mianem zespołu (syndromu). Wyjaśnienie tego zespołu i opracowanie zasad umiejętnego postępowania stanowi wyzwanie, ze względu na to, że brak hamowania zakłóca proces uczenia się i utrudnia prowadzenie terapii.
Przedstawiana praca ma na celu wyjaśnienie hipotezy o biologicznych podstawach obserwowanego syndromu, którego elementem jest nadpobudliwość psychoruchowa i zaburzenie koncentracji uwagi. Teoria nie próbuje wyjaśnić wszystkich postaci nadaktywności i rozkojarzenia lecz tylko te, które mają związek ze zmysłem dotyku.
Oczekuje się, że właściwe opracowanie podstaw opisywanej teorii doprowadzi do zrozumienia pewnych zaburzeń zachowania człowieka i zaowocuje wskazówkami dotyczącymi terapii.
Podstawowe założenia przedstawianej hipotezy to:
1. Dwoistość systemu dotykowego:
– system obronny (protective system) odpowiada za odbiór bodźców czuciowych (często nieprzyjemnych), pobudzenie i powstanie reakcji ruchowej,
– system różnicujący (discriminative system) umożliwia interpretację czasową i przestrzenną charakteru otrzymanego bodźca.
2. W pewnych okolicznościach obydwa systemy zatracają istniejącą między sobą naturalną równowagę (bądź jej nigdy nie osiągają) i wówczas dominującym staje się system obronny.
3. Gdy przeważa system obronny, pogorszeniu ulega stan pobudzenia psychoruchowego, zwiększa się dyskomfort somatyczny i dotykowy, opóźnia się odbiór bodźca, reakcja ruchowa jest wolniejsza lub zanika.
Opis przedstawianej teorii powinien zostać poprzedzony omówieniem dotychczasowego dorobku badań poświęconych interesującemu nas zagadnieniu.
Wspierające dane i literatura
Obserwacja dzieci z zaburzeniami percepcji
W nie publikowanych jeszcze wynikach najnowszych badań podkreślony został związek pomiędzy deficytem percepcji dotykowej a zespołem nadpobudliwości psychoruchowej.
W grupie 50 dzieci w wieku od 5 lat 10 miesięcy do 7 lat 11 miesięcy o wskaźniku korelacji +48 (p<.01) przeważały dwa typy zachowania. Reakcję na bodźce czuciowe określono poprzez kombinacje wyników testu lokalizacji pojedynczego bodźca czuciowego skierowanego na przedramię lub dłoń, dwupunktowego różnicowania, odbioru dwóch bodźców skierowanych jednocześnie na dłonie i/lub policzki, lokalizacji rysunku prostych figur geometrycznych, kreślonego na zewnętrznej stronie dłoni oraz percepcji form geometrycznych (umieszczanych w dłoni dop.red.).
Fakt wystąpienia lub nie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej dla potrzeb badań został określony poprzez następujące charakterystyki:
– zwiększona aktywność ruchowa i słowna,
– przejawianie się postawy nieadekwatnej do sytuacji testowej z podwyższonym pobudzeniem.
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej zaobserwowano u 20 spośród 50 badanych dzieci.
Obserwacja i teoria Heada
Dwoistość systemu dotykowego po raz pierwszy została wskazana przez Henryego Heada we współpracy
z Gordonem Holmsem.
„System protopatyczny” (obronny dop.red.), nazwany tak ze względu na swoje pierwotne cechy, służy do obrony, ostrzeżenia i reakcji ucieczki organizmu przed potencjalnym niebezpieczeństwem, uszkodzeniem lub zranieniem. Późniejszy ewolucyjnie „system epikrytyczny” (różnicujący dop.red.), podrzędny w stosunku do filogenetycznie starszego systemu protopatycznego, związany jest z rozwojem wyższych funkcji, służących do różnicowania bodźców.
Gdy poprzez system protopatyczny organizm odczuwa rozproszenie i promieniowanie doznań czuciowych nawet do dystalnych części ciała, dzięki systemowi epikrytycznemu jest w stanie zlokalizować ten bodziec
i odebrać jego przestrzenny charakter. Pomimo że obydwa systemy mogą dostarczać informacji o bólu,
w szczególności system protopatyczny służy do tego celu, wywołując reakcję ucieczki. System epikrytyczny powstał zapewne dla sprawdzania i kontroli funkcji powyższej wrażliwości protopatyrcznej.
Head przewidywał stałą walkę pomiędzy afektem a różnicującymi aspektami odbioru bodźców. Niepohamowana reakcja jest wynikiem zniesienia kontroli kory mózgowej. Przytaczał zasadę Hughlinsa Jacksona, mówiącą o tym, że na wyższe korowe czynności ośrodkowego układu nerwowego ma wpływ funkcjonowanie jego niższych poziomów.
Dwoistość doznań czuciowych
System obronny
Podstawowym zadaniem tego systemu czynnościowego jest ostrzeżenie organizmu przed potencjalnym zagrożeniem i przygotowanie się do odpowiedniej reakcji. Osiągnięcie celu przez ten system następuje poprzez:
-odebranie bodźców dotykowych (lub innych) jako oznak niebezpieczeństwa i zagrożenia,
-pobudzenie organizmu, alarm,
-wywołanie reakcji walki lub ucieczki,
-pobudzenie aktywności ruchowej.
Zrozumienie istoty systemu obronnego ułatwia porównanie go z pierwotnym systemem, który zapewniał wiele funkcji gwarantujących przeżycie prymitywnym organizmom. System ten pozostaje aktywny w ten sam sposób w stosunku do doznań bólowych i seksualnych.
Dla zwierząt niższych receptory dotyku stanowią jedno z głównych źródeł informacji o otoczeniu. Kompletne zbadanie filogenetycznego rozwoju systemu nerwowego odpowiadającego za odbiór bodźców z powierzchni skóry nie zostało jeszcze zakończone ale prymitywny stopień wrażliwości każdej komórki nerwowej na stymulacje peryferyjną nie podlega wątpliwości. Gdy centralny system nerwowy działa nieprawidłowo, w organizmie człowieka występuje tendencja do pojawienia się wcześniejszych filogenetycznie wzorców reakcji lub takiego zachowania, które daje największa szansę przeżycia w warunkach zagrożenia. Zostanie to wyjaśnione poniżej.
Mimo, że obecnie tylko niewielka część powszechnych zagrożeń człowieka jest związana z bodźcami dochodzącymi z powierzchni skóry, natura zwraca się do przeszłości i wciąż wykorzystuje system obronny do reakcji w większości sytuacji, doznań zarówno fizycznych jak i emocjonalnych, nawet takich, które nie wystąpiły się w rzeczywistości.
System różnicowania
Zachowanie dostosowawcze wymaga nie tylko zgeneralizowanej, stereotypowej reakcji typu „niebezpieczeństwo – ostrzeżenie – gotowość” na każdy bodziec skórny. Niezbędne jest dostarczenie większej liczby informacji o charakterze otoczenia (środowiska), a nie tylko odbiór faktu zaistnienia ewentualnego zagrożenia. Pociąga to za sobą konieczność poznania organizmu, tak by organizm i otoczenie mogły ze sobą współdziałać. Otrzymane informacje zarówno o organizmie jak i otoczeniu wymagają odróżnienia jednego bodźca od drugiego pod względem jakości, ilości, specyfiki. W celu skierowania odpowiedniej uwagi na cechy bodźca dotykowego system różnicujący musi być w stanie powstrzymać pobudzenie systemu obronnego i jego reakcję.
Jeden ze sposobów hamowania to stymulacja systemu różnicującego. Jednak mimo wzrostu zdolności do analizy odbieranych bodźców, w sytuacji zagrożenia system różnicujący musi wycofać się i ustąpić miejsca systemowi obronnemu. Tak oto natura zaplanowała równowagę dwóch systemów. Reakcja systemu obronnego przeważa wtedy, gdy jednostka jest zagrożona lub źle funkcjonuje, a reakcja systemu różnicującego jest dominująca, w sytuacji, gdy organizm jest wolny od poczucia zagrożenia, może swobodnie badać szczegóły otoczenia i odpowiednio nimi manipulować.
Należy podkreślić raczej ciągłość obydwu systemów (continuum), a nie ich charakter dychotomiczny.
Obronność dotykowa
Wiele dzieci z zauważalnymi deficytami percepcji dotykowej przejawia podobny typ zachowania, który można określić „obronnością dotykową” (tactile defensiveness).
Symptomatyczne reakcje
Charakterystyczne symptomy postępowania świadczą o dominującej roli systemu obronnego, co stanowi podstawę do opracowania niniejszej teorii.
Współzależność między deficytem percepcji dotykowej a obronnością dotykową została zaobserwowana
u 50 badanych dzieci ( współczynnik korelacji 54)p
Obawa przed bólem, płynącym z odczuć dotykowych, była typowa. Na przykład, gdy dziecko spodziewało się dotknięcia tępym narzędziem, jego organizm odbierał je jako dźgnięcie. Faktycznie, bodziec dostarczył temu dziecku doznań o takim natężeniu. Dla obronności dotykowej charakterystyczny jest również wzrost aktywności motorycznej. Niepokój towarzyszy wszystkim doznaniom dotykowym, tak więc dziecko samo ich nie zapoczątkowuje. Nie jest jasne, co czują te dzieci podczas własnej aktywności, uzasadnionym wydaje się jednak przypuszczenie, że bodźce dotykowe będą uaktywniać ich system obronny do przejścia na wyższy poziom niż ma to miejsce u dzieci z prawidłowo funkcjonującym systemem dotykowym..
Zachowanie określane jako obronność dotykowa podobne jest do reakcji, związanych z funkcją dróg rdzeniowo-wzgórzowych (spinothalamic system).
Dodatkowe potwierdzenie takiej interpretacji wynika z kolejnych badań, które jeszcze trafniej ujawniają reakcję obronną.
Najwyższy stopień obronności dotykowej prowokowała sytuacja, w której badający wielokrotnie dotykał dziecko w niespodziewany przez nie sposób.
Niewidzialny bodziec szkodził bardziej niż dotyk, który można było widzieć.
Odwzorowywanie wzorów na zewnętrznej stronie ręki poza zasięgiem wzroku badanego i jednoczesna aplikacja dwóch bodźców na ręce i/lub policzki były dla dzieci najtrudniejsze do zniesienia. Często kilka pierwszych bodźców z zadanej serii nie wywoływało reakcji ucieczki, lecz gdy następowała ich kumulacja, po otrzymaniu kolejnych, zmieniał się poziom wrażliwości i zwiększała się aktywność ruchowa. Reakcja utrzymywała się przez kilka minut po zaprzestaniu stymulacji. Te obserwacje pokrywają się z obserwowanym wydłużeniem okresu czasu, w którym powstaje aktywność dróg wzgórzowo-rdzeniowych (systemu spinothalamicznego) i trwa jeszcze po zwolnieniu bodźca.
Wszystkie badania zostały wykorzystane do stwierdzenia deficytu w zakresie percepcji dotykowej, w celu oznaczenia jego poziomu i związku z obserwowaną nadaktywnością psychoruchową.
Wygaśnięcie jednego z dwóch bodźców, skierowanych jednocześnie na znacznie odległe części ciała, może być funkcją systemu obrony i prymitywnym sposobem przetrwania, poprzez skupienie uwagi na najważniejszej dla utrzymania się przy życiu części ciała (głowie). Zazwyczaj bodźce aplikowane są na rękę, gdzie ulegają wygaśnięciu. Powyższa hipoteza została później uzupełniona poprzez znalezienie prawidłowości, że podobnie jak w obrębie twarzoczaszki, również okolice narządów rodnych są miejscem, gdzie przy równoczesnym podaniu dwóch bodźców odczuwa się jeden a drugi ulega wygaśnięciu. Poggio i Mountcastle odkryli, że drogi rdzeniowo-wzgórzowe (spinothalamic system) mogą spowodować wygaśnięcie bodźców dotykowych w dystalnych częściach ciała.
Z tego powodu, iż obronność dotykowa często przejawia się wzrostem aktywności ruchowej nie można
(i być może nie należy) oddzielić tego od zespołu nadpobudliwości i rozproszenia uwagi.
Być może jednym ze wskaźników różnicujących te dwa wymiary zachowania jest wzrost aktywności ruchowej podczas lub po podaniu bodźców dotykowych pojawiający się przy obronności dotykowej
w przeciwieństwie do nadruchliwości nie związanej z dotykiem
Obronność dotykową obserwuje się wówczas, gdy na skutek doznawanych bodźców czuciowych powstaje bardzo silna reakcja emocjonalna oraz wzrost aktywności ruchowej.
